Қазіргі таңда ақпараттық технология дамыған заманда алаяқтық түрлері бұрынғыдан да күрделеніп келеді. Инвестор бейнесін жасау, жалған уәделер беру, нотариус қатыстырылған мәмілелер жасау сияқты тәсілдер арқылы қылмыскерлер өздерін заңды тұлға немесе сенімді серіктес ретінде көрсетеді.
Бұл қоғамда қырағылық пен сақтықтың қаншалықты маңызды екенін тағы бір дәлелдейді. Әр азамат өз мүлкі мен қаржысына қатысты мәміле жасағанда, кез келген келісімнің мазмұнын, шарттарын және салдарын түсініп барып шешім қабылдауы тиіс.
Шымкент қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық сотында соңғы уақытта қаралған істердің ішінде қоғамда үлкен резонанс тудырғандарының бірі – Е. есімді азаматқа қатысты алаяқтық ісі болды. Бұл іс тек жекелеген азаматтардың мүліктік құқығына қол сұғу ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы сенім, адалдық, азаматтық мәмілелердің қауіпсіздігі туралы үлкен сұрақтарды қайтадан алға шығарды. Себебі, Е. және оның алдын ала сөз байласқан тұлғалары бірнеше жыл бойы адамдардың сеніміне кіріп, заңды мәміле түрінде көрінетін әрекеттер арқылы өзгенің мүлкіне заңсыз иелік еткен. Бұл қылмыстың мәні мен қоғамға әсерін түсіну үшін істің барлық қырларын талдап өту қажет.
Соттың ресми мәліметіне сүйенсек, сотталушы Е. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 190-бабы 4-бөлігінің 2-тармағымен айыпталған. Бұл бапта адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен, бірнеше рет, ірі және аса ірі мөлшерде бөтеннің мүлкін алдау және сенімге теріс пайдалану арқылы иемдену алаяқтықтың ең ауыр түрлерінің бірі ретінде сипатталады. Прокурордың айыптау қорытындысында көрсетілгендей, Е. 2017 жылдан 2024 жылға дейінгі аралықта адамдарға өзін инвестор ретінде таныстырып, қарызға пайызбен ақша беретін тұлға рөлін ойнаған. Осы тәсіл арқылы ол тоғыз жәбірленушінің сеніміне кіріп, оларға қарыз немесе инвестиция түрінде ақша ұсынып, кейін олардың мүліктерін түрлі келісімдер арқылы өз меншігіне немесе үшінші тұлғалардың атына рәсімдеп отырған.
Қылмыстың күрделілігі оның жай ғана жалған уәде берумен немесе ақшаны иемденумен шектелмегенінде. Е. мен оның серіктері нотариустар арқылы рәсімделетін шарттарды пайдаланып, мәміле сырт көзге заңды сипатта көрінетіндей етіп ұйымдастырған. Бұл олардың әрекеттерін біраз уақыт бойы жасырын ұстауға мүмкіндік берген. Кей жағдайларда жәбірленушілер қарызды қайтара алмаған кезде, сотталушы азаматтық тәртіппен сотқа шағым түсіріп, қарызды өндіру туралы шешім алып, сол шешім арқылы жеке сот орындаушыны іске қосқан. Осылайша, ол өз әрекетіне заңды сипат беріп, жәбірленушілердің жылжымайтын мүліктерін иемденуге қол жеткізген.
Сотта қаралған дәлелдемелер айыпталушының кінәсін толық дәлелдеді. Іс материалдарында жәбірленушілердің және куәлардың жауаптары, нотариалдық келісімдер, сот-сараптама қорытындылары және басқа да айғақтар бар. Мұның бәрі бір жүйеге келтіріліп, сотқа оның алаяқтық әрекеттері бірнеше жыл бойы жоспарлы түрде жүргізілгенін көрсетті. Прокурор сотталушыға бас бостандығынан айыру жазасын тағайындауды сұраған. Ал жәбірленушілер мен олардың өкілдері соттан ең ауыр жаза қолдануды талап еткен. Себебі олардың барлығының өмірі мен қаржылық жағдайына айтарлықтай нұқсан келген. Көпшілігі жалғыз баспанасынан айырылып, кейбірі борышқа белшесінен батып, моральдық тұрғыдан күйзеліске түскен.
Сотталушы Е. өз кезегінде кінәсін мойындаған жоқ. Ол бұл істің азаматтық-құқықтық сипатта болғанын, яғни қарапайым қаржылық мәмілелер мен келісімдер шеңберінде жүзеге асқанын айтып, ақтау үкімін шығаруды сұрады. Бірақ сот тергеуі барысында оның дәлелдері негізсіз деп танылды, өйткені жәбірленушілердің барлығының айғақтары бір бағытта болды және олар Е.-нің әрекеттерінің жүйелі, қасақана және алдын ала жоспарланғанын нақты дәлелдеп берді.
Сот үкімі бойынша, айыпталушының әрекеттері қылмыстық сипатта деп танылды. Сонымен қатар, сот оның қылмыстық жауапкершілігін жеңілдететін мән-жай ретінде психикалық жағдайына байланысты бұзылу белгілерін ескерді, бірақ оның есі дұрыстығы толық жоққа шығарылмаған. Осыған байланысты сот Е.-ге 6 жыл 6 ай мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын тағайындады. Ауырлататын мән-жайлар анықталмады. Сот үкімі заңды күшіне әлі енген жоқ, яғни тараптар апелляциялық шағым түсіруге құқылы.
Бұл іс еліміздің құқықтық және әлеуметтік кеңістігінде бірқатар өзекті сұрақтарды тудырады. Біріншіден, азаматтық мәмілелердің шеңберінде жүзеге асқан алаяқтықтың қоғамға қауіптілігі ерекше. Себебі мұндай әрекеттер қарапайым адамдардың сеніміне, яғни адамгершілік пен құқықтық қатынастардың ең нәзік тұсына соққы береді. Инвестор ретінде өзін көрсетіп, пайда табуға үміттендіріп, кейін мүлікті тартып алу бұл қаржылық қылмыстың ең күрделі түрлерінің бірі. Мұндай схемаларды анықтау да, дәлелдеу де оңай емес, өйткені тараптар арасында ресми шарттар бар, нотариустардың қолы қойылған құжаттар рәсімделген. Бірақ шын мәнінде бұл құжаттар жәбірленушілердің өздері түсінбей қол қойған, алдау арқылы алынған келісімдер болған. Екіншіден, бұл жағдай құқық қорғау органдары мен сот жүйесінің алдында тағы бір маңызды міндетті айқындап берді – экономикалық қылмыстармен күрестің пәрменділігін арттыру. Алаяқтықтың мұндай түрлері жеке тұлғалар арасындағы келісім түрінде жасалатындықтан, құқық қорғау органдары көбіне істі азаматтық дауға жатқызуға бейім болады. Бұл өз кезегінде қылмыскерлердің жазасыз қалуына мүмкіндік туғызуы мүмкін. Алайда дәл осы іс көрсеткендей, егер жиналған дәлелдемелер толық болса, азаматтық мәміле түріндегі әрекеттер де нақты қылмыстық құрамға ие бола алады. Үшіншіден, қоғамдағы экономикалық және құқықтық сауаттылықтың төмендігі де осындай қылмыстардың орын алуына жағдай жасайды. Қазіргі таңда көптеген адамдар ақша табу немесе қарыз алу мақсатында түрлі жеке инвесторларға, делдалдарға жүгінеді. Көп жағдайда олар келісімнің заңдық салдарын, шарттардың мазмұнын толық түсінбестен қол қояды. Ал алаяқтар осы әлсіздікті тиімді пайдаланып, өз мақсаттарына жетеді. Бұл тұрғыда азаматтарға құқықтық сауаттылықты арттыру, нотариалдық рәсімдер кезінде заңгерлердің кеңесіне жүгіну аса маңызды.
Алаяқтықтың бұл түрі тек материалдық емес, сонымен бірге моральдық зиян да келтіреді. Жәбірленушілердің көпшілігі үшін бұл жағдай адам сенімінің, әділдікке деген үміттің күйреуімен тең. Олар өздерін алдап кеткен адамның жазалануын күтумен бірге, қоғамнан әділдік іздейді. Сондықтан соттың бұл істе нақты әрі заңға сай үкім шығаруы қоғам үшін де, құқықтық жүйе үшін де маңызды белгі болды. 6 жыл 6 ай мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы – қылмыстың ауырлығына сай жаза. Дегенмен, жәбірленушілердің көпшілігі үшін бұл жаза олардың келтірілген шығынын өтемейді. Сондықтан мұндай істерде тек жаза ғана емес, келтірілген залалды толық өндіру тетіктерін де күшейту қажеттігі айқын байқалады.
Сот шешімі қоғамдағы тағы бір мәселені психикалық жағдайы бұзылған адамдардың қылмыстық жауапкершілігі тақырыбын да қозғамай қоймады. Сот жеңілдететін мән-жай ретінде Е.-нің психикалық ауытқуын мойындағанымен, оның әрекеттерін саналы түрде істегенін анықтады. Бұл жерде психикалық бұзылыстың болуы адамды толық ақтамайтынын, бірақ оның жеке жағдайын ескеруге мүмкіндік беретінін көреміз. Яғни сот әділдікті екі қырынан қарастырған: бір жағынан, жәбірленушілердің құқығын қорғау; екінші жағынан, айыпталушының жеке психологиялық ахуалын ескеру.
Бұл істен туындайтын тағы бір қорытынды – қылмыстық және азаматтық қатынастардың шекарасын нақты ажырата білу қажеттігі. Көп жағдайда адамдар алаяқтықтың құрбаны бола тұра, өз жағдайын азаматтық дау деп қабылдайды. Алаяқтар да осыны пайдаланып, әрекеттерін заңды келісім түрінде жасырады. Сол себепті құқық қорғау органдары азаматтық мәмілелердің артында жасырылған қылмыстық әрекеттерді уақтылы анықтап, оған құқықтық баға беруі тиіс. Бұл үшін заңнамалық деңгейде де, сот практикасы деңгейінде де нақтылау мен жүйелеу қажет.
Осы істің әлеуметтік маңызын кеңірек қарасақ, ол қазіргі қоғамдағы сенім дағдарысының көрінісі іспетті. Қаржылық қатынастар, инвестиция мен қарыз алу, жылжымайтын мүлікпен мәміле жасау – бәрі де сенімге негізделеді. Егер сенім теріс пайдалануға ұшыраса, бүкіл жүйенің тұрақтылығы шайқалады. Сондықтан мұндай істердің сотта әділ қаралуы тек жеке жәбірленушілердің ғана емес, бүкіл қоғамның құқықтық мәдениетінің көрсеткіші. Осы істің нәтижесі құқық қорғау органдарына да, соттарға да үлкен сабақ болды. Біріншіден, алаяқтықтың заманауи түрлерімен күресу үшін тергеу мен дәлелдемелер жинаудың жаңа тәсілдері қажет. Екіншіден, жәбірленушілердің құқықтарын қорғауда психологиялық және заңдық көмек көрсету жүйесін дамыту маңызды. Үшіншіден, азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру мемлекеттік деңгейдегі саясаттың бір бөлігіне айналуы тиіс.
Е. ісі сонымен қатар жазаның бұлтартпас болу қағидасын нақты көрсетті. Соттың үкімі әлі заңды күшіне енбегенімен, оның мазмұны қоғамға айқын сигнал берді: сенімді теріс пайдалану, адамдардың адалдығына қол сұғу – ауыр қылмыс. Ал мұндай әрекеттер үшін жаза сөзсіз болуы тиіс. Бұл қылмыстық саясаттың басты мақсаты да осы адамдарды қорқыту немесе кек алу емес, әділет орнату және қоғамда адалдықтың үстем болуын қамтамасыз ету.
Шымкенттегі бұл іс жай ғана бір азаматтың алаяқтық әрекеті емес, қоғамдағы көптеген терең процестердің айнасы. Ол бізге сенімнің бағасын, құқықтық сақтықтың маңызын және заң үстемдігінің құнын еске салады. Қылмыстық құқықтың күші тек жазалауда емес, сонымен бірге қоғамды тәрбиелеу мен сақтандыруда жатыр. Егер әр азамат өз құқықтарын қорғауға, келісімдер мен мәмілелерге жауапкершілікпен қарауға үйренсе, мұндай істердің саны азаяр еді.
Бұл үкім заңның салтанат құруының көрінісі, бірақ сонымен қатар қоғамға арналған ескерту де. Алаяқтық, қандай түрде болмасын, адамның сеніміне жасалған қастандық болып қала береді. Ал сенім кез келген қоғамның іргетасы. Сондықтан осындай істердің әділ қаралуы мен кінәлілердің жауапқа тартылуы тек жәбірленушілер үшін емес, бүкіл қоғам үшін маңызды жеңіс.
Аида ӨТЕП
